سنگ طبیعی در معماری باستانی ایران

گرانیت و دیوریت با مقاومت فوق العاده و بافت متراکمشان، در پایه ستون ها و بخش های حساس بناهایی که باید بارهای عظیم را تحمل می کردند، به کار می رفتند. این سنگ ها که استخراج و تراش آنها به مراتب دشوارتر از سنگ آهک بود، عمدتاً از معادن دور دست به محل ساخت بنا حمل می شدند که خود نشان از توان لجستیکی و مدیریتی بالای حکومت های باستانی ایران دارد. ماسه سنگ با قابلیت پذیرش حکاکی های دقیق، در کتیبه های صخره ای مانند بیستون به کار رفت و یادگارهایی ماندگار از پیام های حکومتی و تاریخی بر جای گذاشت.

مرمر هر چند به دلیل محدودیت منابع در ایران کمتر مورد استفاده قرار می گرفت، اما در برخی بناهای خاص مانند بخش هایی از کاخ های هخامنشی و ساسانی به کار رفت تا جلوه ویژه ای به فضا ببخشد. این سنگ که نور را به زیبایی منعکس می کند، در فضاهای تشریفاتی و آیینی کاربرد داشت و بر شکوه و جلال بنا می افزود.

فنون استخراج سنگ در ایران باستان نشان دهنده دانش عمیق زمین شناسی و مهندسی معدن در آن دوران است. معدنکاران باستانی با روش های مبتکرانه ای سنگ را از کوه جدا می کردند. آنها با ایجاد شکاف های کنترل شده و استفاده از گوه های چوبی که با آب متورم می شدند، توانستند بلوک های سنگی عظیم را بدون آسیب از بدنه کوه جدا کنند. پس از استخراج، این بلوک ها با دقت اندازه گیری شده و با ابزارهای فلزی تراشیده می شدند. سطح سنگ ها سپس با مواد ساینده طبیعی صیقل داده می شد تا آماده نصب شود.

حمل و نقل سنگهای عظیم از معدن به محل ساخت بنا، خود چالشی بزرگ بود که معماران ایرانی با خلاقیت آن را حل کردند. استفاده از غلتک های چوبی، سورتمه های چوبی که روی ریل های موقت حرکت می کردند و نیروی حیوانات بارکش، از روش های متداول آن دوران بود. در برخی موارد مانند ساخت تخت جمشید، معادن سنگ در مجاورت محل ساخت بنا قرار داشتند که این امر حمل و نقل را تسهیل می کرد. اما برای سنگ هایی که از معادن دورتر می آمدند، شبکه گسترده ای از راه ها و نیروی انسانی به کار گرفته می شد.

پردازش نهایی سنگ ها که به واقع مرحله هنری کار محسوب می شد، به دست استادکاران مجربی انجام می گرفت که سالها آموزش دیده بودند. این هنرمندان با ابزارهای فلزی مختلف، سنگ ها را به شکل دقیق درمی آوردند و سپس با ظرافت تمام، نقوش و کتیبه ها را بر روی آنها حک می کردند. در برخی بناها مانند تخت جمشید، دقت در تراش سنگ ها به حدی بود که بلوکهای سنگی بدون نیاز به ملات، به صورت خشکه چین روی هم قرار می گرفتند و درزهای بین آنها به حدی نازک بود که به سختی قابل تشخیص بودند.

کاربردهای سنگ در معماری ایران باستان بسیار متنوع بود. در سازه های عظیم حکومتی مانند تخت جمشید، سنگ ستون فقرات اصلی بنا را تشکیل می داد. ستون های بلند با سرستون های هنرمندانه، دیوارهای منقوش، پلکانهای عریض با نقوش نمادین، همگی از سنگ ساخته می شدند تا علاوه بر استحکام، جلوه ویژه ای به بنا ببخشند. در نقش برجسته ها و کتیبه های صخره ای، سنگ به عنوان رسانه ای برای انتقال پیام های سیاسی، تاریخی و مذهبی به کار می رفت. کتیبه بیستون داریوش بزرگ که بر صخره ای عظیم حک شده، نمونه ای بی نظیر از این کاربرد است.